کهگیلویه و بویراحمد، دیار آریوبرزن ، گوهری ناشناخته با  گنجینه های پنهان

پیک ملت : مینو آریانفر-

هفته میراث فرهنگی فرصتی را فراهم کرد، تا کهگیلویه و بویراحمد این سرزمین ، رویایی با گنجینه های  فراوان  اما ناشناخته را که با بیش از ۲ هزار و ۷۰۰ اثر تاریخی و ۷۷۰ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی با جذابیت های بیشمارش را کمی بیشتر بشناسیم، و گردشگران و علاقمندان به تاریخ و به این سرزمین رویایی با پیشینه تاریخی کهن تا حدودی بهتر آشنا شوند ، کهگیلویه وبویراحمد ، با بیش از ۶۱ آسیاب، ۵۴ خانه تاریخی،۴۳ قلعه،۴۰ آب انبار،۲۳ بقعه متبرکه، ۱۹ گورستان، ۱۷ استودان، ۱۳ پل، ۱۳ بافت تاریخی، پنج حمام، پنج مسجد و سه کاروانسرای این استان در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.

پیشینه تاریخی کهگیلویه وبویراحمد :
استان کهگیلویه وبویراحمد را به دیار آریوبرزن می‌شناسند.

در بیش از سه هزار سال پیش که آریایها به دلیل سرد شدن هوا و افزایش جمعیت دامهایشان و کمبود چراگاهها در مناطق شمالی و سیبری تصمیم به مهاجرت گرفتند ، دسته دسته و گروه به سمت غرب و مناطق جنوب سرازیر شدند.

آریائیان به چند دسته تقسیم شدند و هر دسته راه منطقه ای را در پیش گرفتند. دسته ای به سمت اروپای غربی و دسته ای به سمت اروپای مرکزی و دسته ای دیگر به سمت فلات ایران و گروهی به سمت شمال غرب شبه قاره هند مهاجرت نمودند. گروهی که به سمت فلات ایران مهاجرت نمودند به دو شعبه تقسیم گردیدند که یک شعبه به سمت بخشهای مرکزی فلات ایران در قالب پارتها و شعبه دیگر در قالب مادها به بخش غربی فلات ایران مهاجرت کردند. آریائیان مردمی با تمدن و فرهنگ و منش و نجیب بودند و به همین دلیل آنها را آریائی نامیدند فرهنگ و زبان آنها به دلیل ویژگی های خاصی که داشت فرهنگ غالبی بود.

مطالعات باستان شناسی نشان می دهد ، قسمت های وسیعی از استان کهگیلویه وبویراحمد محل استقرار بشری در بیش از تاریخ بوده است ، و سرآغاز دوره تاریخی این سرزمین را همزمان با حکومت ایلامیان می دانند،  البته آثار به دست آمده از تل خسروی ، تل مهره ای ، گورستان لما ، و سایر این منطقه حاکی از این است ، که این منطقه قبل از ورود آرایی ها داری سکنه و تمدن بوده است . و با ورود مهاجرین آریایی به این فلات  ساکنین قدیم، با این تازه واردان در آمیخته و بعدها بن مایه بزرگترین امپراتور جهان ( هخامنشینان ) را تشکیل دادند . این منطقه دردوره ایلامی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و آثار متعددی از این دوره در آن پیدشده است که مهمترین آن ها گورستان چال شاهین در روستای لما متعلق به هزاره دوم ، ق.م است .

مورخان و محققین حوزه تاریخ بر این باورند  ، ولایت( انشان) یا( انزان) زادگاه کورش هخامنشی که یکی از ولایات ایلامی ها بوده ، شامل سرزمین (کهگیلویه و ممسنی ) می شد که خواستگاه هخامنشینان نیز است و به عقیده این این پژوهشگران مرمان انزان از اقوام پارس بوده و یا هخامنشینان هم نژاد

اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانیان خود نیز منسوب به (طایفه بازرنگ) در جنوب یاسوج  دانست .کهگیلویه قبل از دوران اسلامی جزو قلمرو حکومتی پارس ها محسوب می شد .که( زیمیگان) نامیده می شد . بعدها با شروع اصلاحات شاپور اول و تشکیل استانهای مختلف این استان بخشی از استتان بزرگ ( شاپور خواست ) گردید که به همین مناسبت در دوره اسلامی به بلاد شاپور نیز معروف گردیده ف در اواخر سده دوم و آغاز سده سوم هجری و همچنین ، براساس نوشته استخری در کتاب المسالک و الممالک زمانی که فرمانروای زمیگان یعنی سلمه بمرد و شخصی به نام ((گیلویه مهرگان بن روزبه)) ، با شکست دادن خاندان ابودلفیان توانست این نواحی را تصرف کند و از آن جا که این منطقه کوهستانی بود به ((کوه گیلویه)) مشهور شد .

دردوره حکومت های صفاریان و آل بویه نواحی کهگیلویه از اهمیت خاصی برخوردار بوده است . سنقور بن مودود سلغری ، پس از استقرار در کهگیلویه ، به کمک سپاه کهگیلویه بر علیه ملکشاه سلجوقی قیام کرد و در پی این قیام وی توانست ، در سال ۵۴۳ ه ق ، ملکشاه را شکست دهد و این شکست باعث تنزل حکومت سلجوقی به مدت یک قرن بر این سرزمین شد . جغرافیایی کوهستانی منطقه کهگیلویه وبویراحمد و قلعه های دست نیافتنی آن در تداوم مخالفت اسناعیلیان با ترکان سلجوقی نقش موثری داشته است

در عصر آل مظفر یعنی از سال ۷۱۳ تا ۷۹۵ ه ق کهگیلویه از مناطق مهم آن محسوب می شد .

پس از حمله تیمور به این سرزمین و پیروزی وی ، و پسرش ، عمر شیخ بهادر به حکومت فارس و کهگیلویه بر گزیده شده .

در دوران صفویه ، کهگیلویه یک ایالت بسیار مهم محسوب می شده و بیگلر آن از اعتباار بالایی نزد شاهان صفوی برخوردار بود و ایالات کهگیلویه به سرزمین های وسیعی از فارس اطلاق می شد از مهمترین حوادث در دوره صفویه می توان به جنگ مردم کهگیلویه با سپاه محمود افغان اشاره کرد که در این جنگ مردم منطقه در زمان حکومت افشاریه ، حاکم کهگیلویه ، محمد خان بلوچ به مخالف با نادر شاه پرداخت که در پی این مخالفت توسط نادرشاه سرکوب شد .

کهگیلویه وبویراحمد در عصر زندیه مورد بی مهری حاکمان این عصر قرارگرفت که این خود باعث شورش هایی از ناحیه مردم این سرزمین علیه فرمانروایان می شد . که اوج سرکوب و اعمال خشونت آنان در شورش لیراوی های کهگیلویه مشاهده شد .

در زمان حکومت قاجاریه کهگیلویه و بویراحمد یکی از مناطق سه گانه فارس به حساب می آمد در این دوره نیز همانند دوره زندیه مورد بی مهری واقع شد به طوری که برای سرکوب شورش مردم این منطقه از عوامل نیروهای خارجی برای سرکوب کمک گرفته می شد .

در زممان حکومت رضا شاه پهلوی ، مردم این استان نقش مهمی در سرکوبی شیخ خزیل ، جدایی طلب معروف در خوزستان ایفا کردند . در پی اجرای اصلاحات سیاسی ، اجتماعی ، رضا خان عشایر منطقه دست به شورش زدند که نتیجه آن بروز جنگ های خونین سال ۱۳۰۷ و ۱۳۰۹ ه ش ، شد که سرانجام مردم بویراحمدی به ویژه در جنگ تنگ تامرادی حکومت را به زانو در آوردند . در دوره حکومت بهلوی دوم مردم این منطقه همواره علیه حکومت مرکزی مخالفت می کردند که از جمله می توان شورش عشایر جنوب ، که مرکز شروع آن استان کهگیلویه وبویراحمد  بود و نیز جنگ معروف گجستان در سال ۱۳۴۷ ه ش را نام برد .

به دنبال شورش ایل بویراحمد و نیز درنتیجه مبارزات و مطالعات تاریخی در ۲۲ تیر ۱۳۴۲ منطقه کهگیلویه وبویراحمد طبق تصویب نامه مجلس ش.ورای ملی وقت از استان های فارس و خوزستان جدا شد و به یک فرمانداری کل تبدیل شد ، و یاسوج که تا آن زمان خالی از سکنه بود ف به عنوان مرکز آن تعیین گردید ، در اسفند ۱۳۵۲ شمسی فرمانداری کل کهگیلویه وبویراحمد به استان تبدیل شد . بخشی از مطلب برگرفته از کتاب سرزمین چهار فصل

در قدیم چهار ایل  بویراحمد ، ایل نوئی، دشمن‌زیاری و چرام را اصطلاحاً «چهاربنیچه» می‌نامیدند. منطقه‌ای که اکنون استان کهگیلویه و بویراحمد نام دارد دارای پیشینه کهن تاریخی است.

معرفی بخشی از آثار تاریخی کهگیلویه وبویراحمد

تپه تاریخی تل خسرو: یکی از مکان های باستانی در پنج کیلومتری جنوب یاسوج است که بومیان آن را به «کی خسرو» فرزند «سیاوش» از پادشاهان کیانی نسبت می دهند و افسانه این تل، قرن ها سینه به سینه بین مردم روایت می شود.
بومیان می گویند: پس ازآنکه به کی خسرو سروش الهی می رسد، به دشت یاسوج می آید و به سوارانش دستور می دهد هرکدام توبره ای خاک بر روی هم بریزند تا تپه ای شکل بگیرد. آنطور که در متون اساطیری آمده ،آنگاه خسرو در حضور مردم پادشاهی را واگذار و تن به آب گوارای رودخانه بشار می سپارد .گروهی از سربازان سپاهش به فرماندهی بیژن که شمارشان به ۳۰نفر می رسیده برای پیدا کردن وی اعزام می شوند و در سی سخت و شمال این منطقه در برف گرفتار می شوند که به گردنه بیژن معروف می شود و شهر سی سخت نیز به یاد آن ۳۰ نفر نام نهاده شده است.

شهر تاریخی دهدشت : شهر قدیم دهدشت در ضلع جنوبی شهر امروزی دهدشت، در محدوده ای به وسعت ۳۵ تا ۴۰ هکتار یادگاری از عبور شاخه های فرعی جاده ابریشم است.
این شهر با وجود بناهایی چون مدرسه، کاروانسرا، حمام، مسجد، بازار بزرگ و هفت امامزاده، مجموعه ای بی نظیر از شاهکارهای معماری ایران ایجاد کرده است.
براساس اسناد تاریخی شهر تاریخی دهدشت به دستور مستقیم اردشیر بابکان و به نام فرزندش شاپور بنا شده است.
نقوش برجسته تنگ سروک بهمئی مربوط به دوره اشکانی : نقش برجسته های تنگ سولک
سنگ های منقوش تنگ سولک آثاری بی نظیر است که قرار گرفتن آن ها در منطقه ای با طبیعتی زیبا و بکر، جذابیت آن را برای بازدیدکنندگان دوچندان کرده است.
تنگه پر است از درختان سرو کهنسال که در گویش محلی این ناحیه به آن سول می گویند.
به همین دلیل است که نام این تنگ، سولک گذاشته شده است. این تنگ، از سایت های بسیار مهم باستانی کشور است.
نقش برجسته و کتیبه بر روی پنج قطعه سنگ جداگانه حجاری شده یادگار اشکانی در تنگ سولک وجود دارد.
راه سنگفرش اسب رو، چشمه گُوَردَک و سروها جلوه‌ای خاص به این اثر بخشیده است.
نقوش برجسته‌ تنگ سولک صحنه‌های گوناگونی از آیین‌های باشکوه باستانی، نمادهای دینی، رزم‌های سواره نظام و پیاده نظام، تاج گذاری و گرفتن حلقه قدرت در حضور خدایان، شکارشاهی، خوش آمد گویی و دیگر جلوه‌های زندگی اشرافی را در دل کوهستان به نمایش گذاشته است.

گنبد لیشتر گچساران دوره سلجوقی: گنبد لیشتر به شکل پلکانی بر روی تپه‌ای مصنوعی احداث شده است.این گنبد دارای پلان مربع شکل و به وسیله فیلیپوش‌های هشت ضلعی و مخروطی پلکانی ساخته شده است.
فضای داخلی گنبد از طرح‌های زیبای هندسی و مقرنس کاری به شکل لانه زنبوری تزئین شده است.
چهار طاقی خیر آباد گچساران  دوره ساسانی: چهار طاقی خیرآباد
در دوران ساسانی بخشی از تاریخ و تمدن کهن مردم این مرز و بوم، بر بلندای چهار طاقی خیر آباد نقش بسته است.
در درون این چهارطاقی که ایستاده بخشی از آسمان از درون دریچه این چهار طاقی دیده می شود.
در این مجموعه و در نزدیکی چهارطاقی خیرآباد، بقایای پلی تاریخی هم دیده می شود که عظمت تاریخ و تمدن این منطقه را به رخ بینندگان می کشد.

پل بزرگ پاتاوه دوره صفویه : پل های پاتاوه از آثار بنا شده دوران صفویه و قدیمی ترین بخش آن تخت شاه نشین است که مربوط به دوران ساسانی است.
این مجموعه شامل پنج پل تاریخی است که بر روی برخی از آن ها علائم و نشانه های تزئینات سنگ تراشی به چشم می خورد.

پل بریم باشت دوره ساسانی : پل بریم که به‌صورت طاق‌های کمانی به هم پیوسته است،یادگار تجارت انسان های روزگاران کهن بوده است.
این پل که ۱۳ دهانه طاق و پایه ستون های قطور دارد یکی از مهمترین مسیرهای ایران باستان بوده که جنوب ایران را به مرکز کشور متصل می کرده است.
وجود رودخانه ای پرآب و طبیعتی زیبا بر جاذبه تاریخی پل بریم افزوده است.

روستای مارین : این روستا در ۳۶ کیلومتری شمال شهر دوگنبدان و ۱۹۸ کیلومتری جنوب شرقی یاسوج قرار دارد.

روستای مارین یکی از روستاهای تاریخی ایران است که راه سلطنتی شوش به تخت جمشید و بیشاپور (در دوره هخامنشیان)از مجاورت این روستا عبور می‌کرده است.

-موقعیت سوق‌الجیشی روستای مارین، در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان سبب احداث قلعه‌های متعدد راهبانی در آن شده است.

دو طرف روستا دیواره‌های سنگی بلند با درختان سخت‌جانی که گویا جایی بهتر از شکاف سنگ‌ها برای زندگی نیافته‌اند، سرانجام خود را به قله خامین می‌رسانند؛ قله‌ای که در گرمای سوزان جنوب هم کلاه برفی‌اش را از سر برنمی‌دارد.

پل و قلعه دختر: یکی از معروف ترین جاذبه های گردشگری کهکیلویه و بویر احمد مجموعه پل و قلعه تاریخی دختر است.
در کنار روستای قلعه دختر، باقی مانده های پل و قلعه ای تاریخی، نشان از سخت کوشی و همت مردم این سرزمین دارد.
پل قلعه دختر بر روی رودخانه مارون است که با نگاه به آن، می توان نقش بزرگی را که در دوران خود داشته احساس کرد.
قلعه دختر نیز بر روی تپه ای مرتفع تر از نقاط دیگر ساخته شده و می توان تمام مناظر اطراف را از آن مشاهده کرد.
هرچند اکنون در قلعه کسی زندگی نمی کند، اما وقتی در میانه حیاط بزرگ قلعه لحظه ای درنگ می کنی و به اتاق های اطراف آن می نگری، احساس می کنی که هنوز هم قلعه سرشار از زندگی است.
قلعه رئیسی: بزرگترین قلعه منطقه است که به لحاظ هنر و معماری در نوع خود مثال زدنی است.

مجموعه تاریخی خیرآباد : مجموعه آثار تاریخی منطقه خیرآباد یادگار ۳۵۰ سال شکوه و رونق اقتصاد کشور در ایران باستان است.
این اثر تاریخی شامل پل‌ها و چهارطاقی‌هایی برای سهولت عبور کاروانیان در جاده ارتباطی گچساران به بهبهان احداث شده است.
چهارطاقی خیرآباد بنا به اقوال مشهور آتشکده بوده است.
پل‌ها نیز برای عبور آب، اسکان کاروان‌ها و تردد ساخته شده است.
این سازه‌ها در جاده ارجان که دروازه تجارت ایران از خلیج فارس به جاده ابریشم بود در دوره اردشیر بابکان احداث شده است.
چهارطاقی در معماری به کالبدی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی، متشکل از چهار پایه و یک طاق گنبدی بر روی آن با چهار ورودی طاق دار گفته می‌شود.
هر چهار پایه و چهارطاق این بنا سالم هستند.
مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این بنا، سنگ، گچ و لاشه است که در طول صدها سال گنبد بزرگ و حجیم بنا را حفظ کرده است.
چهارطاقی خیرآباد با چهار فیل گوش پوشیده و طاق روی آن احیا شده است و علاوه براین بنا، در اطراف آن تأسیسات دیگری نیز دیده می‌شود.
این بنای تاریخی در فاصله ۵۰ کیلومتری از شهر دوگنبدان به سمت بهبهان در منطقه خیر آباد و در یک کیلومتری شمال روستای ده جلیل و در مسیر راه شاهی آن دوران در جانب چپ رودخانه خیرآباد قرار دارد.

گورستان لما ، با قدمت هزاره قبل از میلاد در شهرستان دنا

آساب های بادی تل بابونه چرام :

استودا های چین لوداب مربوط به دوره ساسانی

استودانهای تنگ سروک بهمئی مربوط به دوره الیمائی

استودان تنگ ماغر بهمئی مربوط به دوره ایللیمائی

کاروانسرای دهدشت مربوط به دوره صفوی

خانه تاریخی بافت قدیم دهدشت دوره صفویه

مسجد جامع بافت قدیم دهدشت دوره صفویه

دوگور دوپا در شهرستان باشت دوره ساسانی

قلعه بادنگان در شهرستان دنا دوره اسلامی

میانه قلعه اسماعلیه کهگیلویه دوره سلجوقی

پل تاریخی قلعه دختر دوره سلجوقی

تخت شاه نشین دنا دوره هخامنشین

پل خیری و محمد خان خیرآباد دوره سلجوقی

((هیچ کدام از آثار تاریخی در استان مورد تجاوز قرار نگرفته))

سرپرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد در نشت خبری به مناسبت هفته میراث فرهنگی از ثبت ملی ۷۷۰ اثر تاریخی در استان خبرداد و گفت : ۲ هزار و ۷۰۰ اثر تاریخی در سطح استان وجود دارد که از این تعداد، ۷۷۰ اثر ثبت آثار ملی شده اند و بهترین هویت تاریخی این استان تاریخی «بلاد شاپور» است.

مجید صفایی ، میراث فرهنگی را یک سرمایه ملی دانست که مربوط به همه مردم است افزود : چون هویت ما آثار تاریخی و فرهنگی  است پس وظیفه ما حفاظت و نگهداری از آنهاست

صفایی گفت :  به اقدامات اخیر میراث فرهنگی در همین زمینه اشاره کرد و گفت:  ثبت ۱۹ اثر در فهرست آثار ملی ( منقول ) موزه ای، ۵ اثر در فهرست آثار  ثبت  معنوی کشور، ثبت تاریخی ۳ اثر در فهرست آثار ملی کشور، و ۵ اثر طبیعی در فهرست آثار طبیعی کشور وجود دارد.

سرپرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد با اشاره به حفاریهای غیر مجاز افزود : که تا کنون هیچ کدام از آثار تاریخی در استان مورد تجاوز قرار نگرفته است . وی با بیان این که فرمانده یگان حفاظت استان با ۴۰ نیروی فعال از میراث تاریخی استان محافظت می کنند افزود: در ابتدای سال ۹۹ چهار مورد حفاری غیر مجاز گزارش شد ، که در همین رابطه ۱۴ نفر دستگیر شدند و دو دستگاه فلزیاب از آنها کشف و ضبط شد.

سرپرست میراث‌فرهنگی کهگیلویه و بویراحمد از آغاز ساماندهی بافت تاریخی دهدشت خبر داد و گفت: هم‌اکنون در بخش‌هایی از این بافت از جمله کاروانسرا، اقدامات مرمتی در حال انجام است.

این مسئول گفت :پروژه ساماندهی بافت تاریخی دهدشت ردیف اعتباری ملی دارد و تاکنون حدود ۶۰۰ میلیون تومان اعتبار ملی به این پروژه تخصیص یافته است.

صفایی اظهار داشت : انجام ۵ کاوش باستان شناسی  در شهرستان دنا  و گچساران  به منظور نجات بخشی محوطه های تاریخی حوزه آبگیر سد خرسان ۳ و سد چم شیر  نیز توسط معاونت میراث فرهنگی استان  صورت گرفته است.

سرپرست میراث فرهنگی،صنایع دستی وگردشگری کهگیلویه و بویراحمد از ثبت و ساماندهی حدود ۲۰۰۰ شی در فهرست اشیای موزه ای (سامانه جام) خبردادوگفت:  مرمت ۱۰۴ شی موزه‌ای در دستور کار میراث فرهنگی استان است.

صفایی ابراز داشت : تحویل زمین موزه نفت و شروع کار مطالعات پایه ای و طراحی موزه نفت گچساران نیز انجام شده است و برای احداث آن در سال گذشته چهار میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان اعتبار گرفته شد .